Opis
Tatarak zwyczajny
(Acorus calamus)
Tatarskie ziele
Wysoka – osiągająca od 60 do 120 cm, jednoliścienna bylina z rodziny Acoraceae, występuje na obszarach podmokłych, na brzegach wolno płynących wód i rowów. Prawdopodobnie jest natywna dla Indii i Arabii ( tylko tam występują owady zdolne do zapylania tataraku), obecnie można ją znaleźć w całej Europie, południowej Rosji, północnej Azji Mniejszej, południowej Syberii, Chinach, Indonezji, Japonii, Birmie, na Sri Lance, Australii, południowej Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych. Do Europy tatarak trafił w średniowieczu, podczas najazdów tatarskich i tureckich. Posiada czołgające się, aromatyczne (o zapachu cynamonowo-kamforowym) kłącze, dorastające do 3 cm średnicy. Liście pachnące, lekko faliste, jasnozielone. Kwiaty małe, obupłciowe, kwitnie w czerwcu i lipcu. Roślina rośnie dobrze na wszystkich bagnistych obszarach, w płytkiej wodzie wzdłuż brzegów stawów, nie wymaga żadnych specjalnych warunków. Rozmnażanie – przez podział lub wysiew nasion. Odporność rośliny na mróz jest bardzo wysoka.
Tatarak był przedmiotem handlu w wielu kulturach od tysięcy lat. W starożytności na Wschodzie i w Egipcie, kłącze uważano za afrodyzjak, od dawna był symbolem miłości i pożądania. Kłącze jest stosowane w lecznictwie na wiele różnych chorób, a olejek z niego pozyskiwany jest ceniony w przemyśle perfumeryjnym. Był znany starożytnym Persom i Żydom, a jako leku używali go starożytni lekarze greccy i rzymscy. Awicenna poleca go jako środek moczopędny oraz na oczyszczenie dla wątroby i żołądka, również Hipokrates pisał o lekach z tataraku. Dioscorides zalecał stosowanie go dla wątroby, śledziony, dróg oddechowych, a także jako środek moczopędny i tonik. Ma bardzo długą historię użycia medycznego w chińskiej i indyjskiej tradycyjnej medycynie. Stosowany w Ajurvedzie w celu zwalczania skutków ubocznych wszystkich halucynogenów. Kłącze było noszone przez żołnierzy tatarskich i tureckich jako środek odświeżający, wzmacniający, żuli go aby utrzymać jasność umysłu i używali do odkażania wody. Wierzyli że pomaga zatrzymać młodość i wzmacnia potencję. W Wielkiej Brytanii liście dla ich słodkiego zapachu, były ścinane i kładzione na podłogi w średniowiecznych mieszkaniach i kościołach podczas uroczystości. Liście były również wykorzystane jako materiał do pokrycia dachów na angielskich domkach. Pojawiał się w psychotropowych miksturach przygotowanych przez europejskie czarownice w średniowieczu. W Europie był często dodawany do wina, jest również jednym z możliwych składników absyntu. Wśród północnych rdzennych Amerykanów, jest stosowany zarówno w medycynie i jako środek pobudzający. Ludzie potawatomi używają sproszkowanego i wysuszonego korzenia jako tabaki do leczenia kataru. Jest jednym z najczęściej stosowanych leków ziołowych w plemieniu kanadyjskich Indian Chipewyan. Dla plemienia Penobscot ludzi jego kłacze jest bardzo ważne. Jedna z historii mówi o tym jak choroba dręczyła mieszkańców. Duch piżmaka przyszedł do jednego z ludzi we śnie, mówiąc mu, że on (piżmak) jest korzeniem i gdzie można go znaleźć. Mężczyzna obudzi się, znalazł korzenie tataraku i zrobił lek, który wyleczył wszystkich mieszkańców. W domach Penobscot, kawałki korzenia są suszone, nawlekane i wiesza się je w pomieszczeniach w celu ochrony. Uważa się że rozwieszenie korzenii w całym domu „zabija” chorobę. Podczas podróży, przechowywano kawałek korzenia i żuto go dla odwrócenia choroby. Wojownicy Teton-Dakota nacierali twarze pastą z korzeni rośliny. Sądzono, że zapobiega to emocjom i strachowi, w obliczu wroga. W Chinach co roku, piątego dnia, piątego miesiąca kępki liści kładzie się w pobliżu łóżka, a gałązki i kawałki kłącza są umieszczane w pobliżu drzwi i okien. Według Chińczyków, odpycha to wszystko zło, które może dostać się do domu. W kulturze Tamil (Indie) korzeń tataraku tnie się na koraliki w kształcie dysku, z których wykonuje się bransoletki, są one tradycyjnie noszone przez noworodki w pierwszych miesiącach życia. Uważa się, że tatarak może być halucynogenny. Ta miejska legenda opiera się wyłącznie na opisie w książce, jednak do tej pory nie ma solidnych dowodów na jakiekolwiek substancje halucynogenne w tataraku.
Olejek wydestylowany z kłącza służy jako smak dla tytoniu fajkowego. Kłącza należy używać po ususzeniu, w przeciwnym wypadku powoduje wymioty. Silnie pachnące kłącza jest tradycyjnie używane jako surowiec leczniczy oraz w perfumerii. Sproszkowane kłącze jest stosowane jako substytut imbiru, cynamonu i gałki muszkatołowej. Z kłącza wytwarza się herbaty, pobudzające apetyt, zmniejszające zgagę i problemy trawienne, ułatwia trawienie i zwiększa aktywność pęcherzyka żółciowego. W małych ilościach jest dodawane jako przyprawa do różnych zup, buliony, sosów, kapusty, smażonych potraw i i ziemniaków. Dodaje się je również do kompotu z jabłek, gruszek i rabarbaru. Wielu ludzi docenia tę roślinę w przygotowaniu słodkich dań, napoi, sałatek owocowych i owoców, aromatyzowania wyrobów cukierniczych i chleba. Kłącze wykorzystuje się do aromatyzowania nalewek likierów i gum do żucia. Bardzo młode pędy można używać jako dodatku do sałatki. W Europie i Ameryce kiedyś używano kłącza do cukierków. W Turcji, kandyzowane kłącze tataraku jest uważane za niezwykły i kosztowny przysmak. W Polsce tradycyjnie piekło się chleb na liściach tataraku.
Olejek eteryczny jest wykorzystywany w kosmetyce. Wyciąg z kłącza stosuje się do perfumowania mydła oraz jako składnik płynów do płukania ust. Bywa stosowany jako dodatek do kąpieli. Dzięki swoim właściwościom drażniącym powoduje przekrwienie skóry i usunięcie szkodliwych produktów przemiany materii. Jest również stosowany zewnętrznie do kremów na źle gojące się rany lub kąpieli na reumatyzm, egzemy, jako ogólny środek wzmacniający. Napary są stosowane są do pielęgnacji włosów i usuwania łupieżu.
Wywarów używa się na trudno gojące się rany, do płukania przy bólu zęba, zapaleniu jamy ustnej, gardła i dziąseł. Żucie korzenia pomaga na nieświeży oddech i krwawiące dziąsła, pomaga również w rzuceniu palenia, papieros zapalony po żuciu kłącza jest tak niesmaczny że może powodować nawet mdłości. Sok z liści jest używany do poprawy wzroku i pamięci. W medycynie rosyjskiej żucie kłącza zapobiega zgadze, grypie, bólowi zęba, wzmacnia dziąsła, chroni zęby przed zniszczeniem, pomaga w rzuceniu palenia. Sproszkowane kłącze jest stosowany w leczeniu szkorbutu, ropiejących ran, owrzodzeń, bólu stawów, obrzęków, przeziębienia, zapalenia miedniczek nerkowych, podczas epidemii, jak profilaktyka przeciwko cholerze i tyfusowi. W bułgarskiej medycynie ludowej – do leczenia anemii, jako środek regulujący miesiączki, na choroby nerek, wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz w histerii i skurczach żołądka. W medycynie tybetańskiej stosowany jako skuteczny środek na wrzody w gardle oraz zapalenie żołądka i jelit. U Indian – jako środek bakteriobójczy, który zabija bakterie gruźlicy. W medycynie chińskiej – na padaczkę, reumatyzm, jak lek przeciwgorączkowy i przeciwbakteryjny, na cholerę, do poprawy i pogłębienia słuchu. W medycynie koreańskiej – jako środek wzmacniający i żołądkowy, w leczeniu dystonii, utraty pamięci, zaburzeń widzenia, w przewlekłym zapaleniu błony śluzowej żołądka, bólach brzucha, zmniejszeniu apetytu, niestrawności, chorobach serca, reumatoidalnym zapaleniu stawów, oraz w postaci proszku – na otarcia i zadrapania. W medycynie ekstrakty alkoholowe i olejki eteryczne są wykorzystywane do poprawy i pobudzenia trawienia i apetytu, na zaburzenia żołądkowo-jelitowe, choroby wątroby, pęcherzyka żółciowego, śledziony i nerek, jako środek wykrztuśny, przeciwbakteryjny i tonik.
Działanie:wiatropędne, moczopędne, przeciwzapalne, przeciwutleniające, przeciwbakteryjne, napotne, antyseptyczne, wykrztuśne, przyspiesza gojenie się ran, przeciwbólowe, przeciwdrgawkowe, przeciwreumatyczne, wzmaga wydzielanie soków żołądkowych, przeciwdziała niestrawności, zwiększa apetyt, poprawia trawienie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia przyswajanie pokarmów, ogólnie wzmacniające, kojące, uspokajające i antydepresyjne, rozkurczowe, obniża ciśnienie tętnicze, łagodzi ataki astmy i generalnie ma pozytywny wpływ na kondycję osłabionych osób (starszych, po chorobie, zabiegach chirurgicznych, chemioterapii itp. ), silnie antyalergiczne, wzmacnia naczynia krwionośne w mózgu, a tym samym poprawia pamięć, poprawia widzenie, wykazuje działanie owadobójcze, pobudza szpik kostny do zwiększonego tworzenia czerwonych krwinek, wzmacniania włosy. Stosowany w leczeniu: kolek, zgagi, choroby wrzodowej, nadmiernej fermentacji w jelitach, alergii, anemii, zapalenia płuc, chorób układu nerwowego, anoreksji, niepokoju, niestrawności, zapalenia błony śluzowej żołądka, skurczów żołądka, wzdęć, problemów żołądkowych – gdyż wspomaga przemianę materii i ma pozytywny wpływ na produkcję soków trawiennych, działa kojąco na kurczowy ból, zapalenia stawów, zaburzeń układu moczowo-płciowego (zapalenie pęcherza moczowego, zapalenie cewki moczowej, skąpomocz, kamica moczowa, dna moczanowa), chorób kobiecych, reumatyzmu, nadciśnienia, obrzęków, nadwagi, zapalenia górnych dróg oddechowych, zapalenia zatok i zaburzeń krążenia. Olejek nie powinien być stosowany w okresie ciąży, karmienia piersią lub u dzieci poniżej dwóch lat.
